TEMA(T)

Wzorzyste dziewczęce sukienki i ciężkie czarne kamasze… Jak się ubrać na wojnę? Czy dziewczyny-żołnierki będę mogły liczyć na odpowiednią bieliznę, środki higieniczne, wygodne buty? Bohaterki reportażu Swietłany Aleksijewicz szły na wojnę tak, jak stały, nie pytały o wygody, ojczyzna ich potrzebowała. W Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej walczyły w jednym szeregu z mężczyznami, wracały z medalami, ale często kalekie. Po wojnie kraj o nich zapomniał. Zawstydzone, upomniały się o siebie dopiero kilkadziesiąt lat później: dzisiaj ich głosy brzmią donośnie z licznych scen teatralnych. W Warszawie można je usłyszeć dzięki zespołowi Teatru Temat. Gorzkie słowa łagodzi wzruszająca pieśń o miłości do mateczki Rosji…

 

Wojna nie jest dla kobiet – słyszymy na początku (choć kiedy się zastanowić, to nie jest też przecież dla mężczyzn, na wojnie ludzie giną!). Wojna jednak burzy tradycyjny porządek społeczny: mężczyźni zabijają się na froncie, kobiety przejmują zawody zarezerwowane dla mężczyzn. A wreszcie sięgają i po karabiny…

 

Na scenie sześcioro młodych ludzi – pięć kobiet i mężczyzna. Siedzą niczym w studiu telewizyjnym, zaraz opowiedzą, jak było na wojnie. Z offu rozlega się głos, że program się zaczyna. Młody lejtnant Siergiej (Hubert Mrozowicz) musztruje dziewczyny. Bohaterki kolejno przywołują swoje wojenne wspomnienia. Ciężarna Mania (Wanda Onyszkiewicz-Gnap), postawna Lara (Anna Matuszczak), drobna Sonia (Agnieszka Senderowska-Rucińska), śpiewająca Natasza (Angelika Kurowska) i przyciągająca wzrok czerwienią sukienki Wiera (Joanna Róg). Dlaczego poszły na wojnę? Bo albo trudno się było rozstać z chłopakiem powołanymi do wojska, albo chciały być potrzebne, gdy ojczyzna wzywała. Nie zastanawiały się, miały po 16-17 lat, całe życie przed sobą i wielkie serca do walki. Obcinały włosy (choć z żalem), przywdziewały mundury i – za duże często – buty. A potem uczyły się maszerować, salutować, strzelać. Szybko okazało się jednak, że armia nie zamierza traktować kobiet inaczej niż mężczyzn: same więc musiały kłopotać się ze swoimi miesiączkami i ciążami…

 

Na froncie życie jest trudne, bywa koszmarne, we wspomnieniach powracają sceny czuwania przy umierających żołnierzach, obrazy ciał rozrywanych pociskami, obrzydliwe sceny gwałtów, których dopuszczali się koledzy z jednostki na mieszkankach zajętych ziem (koleżanek nie tykali, marne to pocieszenie jednak). Nie to jest jednak głównym tematem opowieści o kobiecej wojnie. Najtrudniej jest przecież zaprzeczać własnej kobiecości, czułemu spojrzeniu na świat, potrzebie podobania się. Żołnierki są na wojnie, ale chciałyby kochać, być kochane, chciałby wiosną kwiatami przystroić karabin, założyć kolczyki – a niechby tylko na noc – czy pantofelki.

 

Mówi się, że w Armii Czerwonej w czasie wojny służyło nawet 800 tysięcy kobiet: przechodziły specjalne szkolenia, uczyły się obsługiwać broń, w tym karabiny maszynowe oraz moździerze, były snajperkami, radiotelegrafistkami, pilotowały myśliwce. Jeśli chciały przeżyć, musiały być silne i bezkompromisowe, choć często mówiły o tym, że żal im było każdego zabitego żołnierza – tych z wrogiej armii także. Jednak były w stanie wiele wytrzymać.

 

Wracały po czterech latach do domu – nie zawsze witały je uśmiechnięte twarze. Często nie miały do czego wracać. Wstydziły się kalectwa. Szybko więc nauczyły się ukrywać swoją przeszłość: w cywilu ich medale nie miały wartości, a mężczyźni byli zazdrośni o własną wojenną chwałę. W Związku Radzieckim Wielka Wojna Ojczyźniana urosła do rangi mitu, którego nie wolno było zakłócać babskimi opowieściami. Przecież powinno być tak – on walczy, ona wiernie czeka. Jeśli było inaczej, tym gorzej dla faktów…

 

Rozpisany na sześć głosów spektakl Renaty Dymnej to ten rodzaj teatru, w którym najważniejsze jest słowo – to z opowieści tworzy się akcja, bohaterki wspominają przeszłość, cieszą się, żalą, śpiewają… Młode aktorki Teatru Temat roztaczają przed milczącą widownią złożony obraz wojennych doświadczeń kobiet żołnierek, bohaterek wojennych z reportażu Swietłany Aleksijewicz. Jednocześnie wiemy, że te głosy kobiet wpisują się w szerszą opowieść, w przypowieść o losie kobiet uwikłanych w historię tworzoną przez mężczyzn. O nas wszystkich, którym wojna odbiera życie, zdrowie, prawo do decydowania o sobie. Obserwujemy przyspieszone dojrzewanie bohaterek Renaty Dymnej – na naszych oczach studio telewizyjne przeistacza się w wojenny poligon, a cena, jaką dziewczyny płacą za poświęcenie i odwagę, przewyższa wszystkie złote medale.

 

A my siedzimy na widowni Faktycznego Domu Kultury zasłuchane, ale też zdziwione nieco tymi opowieściami. Właściwie jedyne żołnierki, które wszyscy kojarzymy – i to z telewizji – to piękna Marusia, w której kochał się Janek Kos, i śliczna Lidka, która z kolei kochała się w Janku. Obie miały czyste lśniące włosy, wyprasowane mundury i delikatny makijaż. Nijak ten obraz nie pasuje do zgrzebnej rzeczywistości wojennej dziewczyn Swietłany Aleksijewicz.

 

Być może reżyserce zależało właśnie na tym, żeby zderzyć dramat dokumentu z popkulturowym wyobrażeniem wojny jako szalonej przygody. Może właśnie dlatego bohaterki spektaklu nucą jedną z najpopularniejszych rosyjskich piosenek patriotycznych (napisaną przez Aleksandra Szaganowa z muzyką Igora Matwienki), która opowiada o zachwycie Rosją, jej bezkresem i pięknem, nie ma w niej za to ani słowa o wojnie i żołnierzach (choć zespół Lube wykonywał ją w stylizacji à la festiwal piosenki żołnierskiej w Kołobrzegu). Renata Dymna nie zaproponowała żadnej wojennej pieśni, na przykład wzruszającej „Ciemnej nocy”w wykonaniu Marka Bernesa (muzyka Nikita Bogosławski, słowa Władimir Agatow) z filmu z 1943 roku zatytułowanego „Dwaj żołnierze”, w której kule świszczą po stepie i śmierć zbiera srogie żniwo.

Z jednej strony więc „Wojna jest kobietą” jest głosem kobiet, którym głos odebrano, z drugiej – manifestem pacyfizmu: wojna to zło, cieszmy się słońcem i wolnością.

 

Czekam na kolejne spektakle Teatru Temat, cały czas potrzeba nam głosów kobiet w teatrze.

 

„Wojna nie jest kobietą” wg książki Swietłany Aleksijewicz „Wojna nie ma w sobie nic z kobiety” w przekładzie Jerzego Czecha, reżyseria Renata Dymna, choreografia Agnieszka Senderowska, kostiumy i konsultacje językowe Roza Arutunian-Fijałkowska, motywy muzyczne na akordeon: Hubert Giziewski i Iwo Jedynecki, zapowiedź głosowa Elżbieta Kijowska, charkteryzacja i przygotowanie wokalne Angelika Kurowska, menager projektu Ella Szczęk; premiera 30 października 2018 r. w Faktycznym Domu Kultury w Warszawie.